1. Kutadgu Bilig ( Yusuf Has Hacib)
a. Eserin adı “Mutluluk Veren Bilgi” anlamındadır.
b. Dönemin ilk edebî eseridir.
c. İlk siyasetname.
d. İlk mesnevîdir.
e. Aruz ölçüsüyle yazılmış ilk eserimiz kabul edilir.
f. 1070 yılında Balasagunlu Yusuf tarafından Karahanlılar devrinde yazılmış ve Karahanlı hükümdarı Tabgaç Buğra Han’a sunulmuştur. (Eseri beğenen hükümdar bunun üzerine Yusuf’a Has Haciplik unvanı vermiştir.)
g. Daha çok yarım kafiye kullanılmıştır.
h. Dörtlüklerin kafiye düzeni aaxa’dır.
i. Mesnevi nazım şekliyle ve ­²²/­²²/­²²/­² (fe û lün / fe û lün / fe û lün / fe ûl) (Şehname vezni) vezin kalıbıyla yazılmıştır.
j. 6645 beyittir. Ayrıca 173 tane de dörtlük vardır.
k. Beyit nazım birimiyle yazılmıştır; ancak dörtlük nazım birimi de kullanılmıştır.
l. Didaktik (öğretici) bir nitelik taşır. Bir ahlâk ve öğüt kitabıdır.
m. Eser, ideal insandan hareketle ideal bir toplumu anlatır.
n. Hükümdara siyası öğütlerde bulunur.
o. Eserde allegorik (sembolik) bir anlatım vardır.
Hükümdar Kün Toğdı: Adaleti
Vezir Ay Toldı: İyi yönetimi
Vezirin Oğlu Ögdilmiş: Aklı
Vezirin Kardeşi Odgurmış(zahid): Akibeti temsil eder.
p. Eser Hakaniye (Çağatay) Türkçesiyle kaleme alınmıştır.
r. Dili oldukça sadedir.
s. Eser Allah’a hamd, Rasûlullah’a (s) salat ve Hulefa-i Raşidîne (r) övgü ile başlar.
t. Teşbih, tenasüb ve teşhis sanatları sık kullanılmıştır.
2. Divanü Lûgati't-Türk ( Kaşgarlı Mahmud)
a. “Türk Dilleri Sözlüğü” anlamına gelir.
b. Kaşgarlı Mahmut tarafından 1072-1074 tarihleri arasında yazılmıştır.
c. Eser bir sözlük olarak hazırlanmasına rağmen, Türk sosyolojisi, psikolojisi, edebiyatı, gelenek ve görenekleriyle ilgili bilgi veren önemli bir eserdir.
d. Türkçenin önemini anlatmak ve Araplara Türkçeyi öğretmek amacıyla yazılmıştır.
e. Mensur (düzyazı) bir eserdir.
f. Türkçenin ilk sözlüğü kabul edilir. Kelimeleri göçebe boylar arasında gezerek bizzat kendisi derlemiştir. (Diğer önemli sözlükler: Ali Şir Nevai, Muhakemetü’l-Lugeteyn, Şemseddin Sami, Kamus-ı Türki)
g. İslamiyet öncesi edebiyatın sagu, koşuk ve sav örneklerini içerir.
h. Eserde 7500 kelime ve Arapça karşılıklarıyla bunların kullanıldığı örnek cümle veya şiirler, dilbilgisi kuralları ve bir harita (o devirdeki Türk boylarının yerleşim alanını gösteren) bulunmaktadır.
i. Etnografik bir eser olarak kabul edilir.
j. Zamanında konuşulan ve yazılan Türk lehçelerindeki 7500 Türkçe kelimeye Arapça karşılıklar veren ve harf sırasına göre düzenlenmiş bir sözlük durumundadır.
k. Ayrıca manzum-mensur parçalar (sav, sagu, koşuk), örnekler ve bazı olaylarla donatılmış bir ansiklopedidir.
l. Zamanın Türk tarih ve efsanelerine, coğrafya, halk edebiyatı ve folkloruna dair geniş bilgiler vererek Türkoloji'nin temellerini atmıştır.
m. Türkçenin bilinen ilk sözlüğü, ilk dil bilgisi kitabı, ilk edebiyat güldestesi, hatta Türk dünyası kitabıdır.
n. Eserde Türk şiveleri edebî oluş bakımından Hakaniye ve Oğuz şiveleri olarak ikiye ayrılır.
3. Atabetü'l-Hakayık ( Edib Ahmed Yüknekî)
a. “Hakikatlerin eşiği” anlamına gelir.
b. 12. yy’da Edip Ahmet Yügnekî tarafından yazılmıştır.
c. Dinî, ahlakî, didaktik bir eserdir. Hatta manzum bir vaaz kitabıdır denebilir.
d. Cömertlik, ilim, doğruluk gibi konuları işler.
e. Aruzun fe û lün / fe û lün / fe û lün / fe ûl kalıbıyla yazılmıştır.
f. İslamî kitap düzeni gereği eser Tevhidle başlar. Tevhidi Na’t, ile Hulefa-i Raşidinin övgüsünün yapıldığı bölümden sonra eserin sunulduğu Emir Muhammed Dad Sipehsalar Beye övgünün yer aldığı bölümler izler. Bu bölümler gazel kafiye şekliyle kafiyelenmiştir. Daha sonra dörtlüklerle yazılmış esas bölüm yer alır.
g. Eser 484 dizeden oluşmuştur.
h. Dörtlüklerin kafiyelenişi şu şekildedir: aaba / ccdc / eefe...
i. Nazım biçimi mesnevidir.
j. Hakaniye (Çağatay) Türkçesiyle yazılmıştır.
4. Divan-ı Hikmet ( Hoca Ahmed Yesevî )
a. Mutasavvıf Hoca Ahmet Yesevi tarafından 12. yy.da yazılmıştır.
b. İlâhî aşkın, ibadetin, cennetin vb. konu edildiği didaktik bir eserdir.
c. Tasavvufî halk şiirinin ilk örnekleridir.
d. 7’li ve 12’li hece ölçüsüyle yazılmıştır. Daha çok yarım kafiye ve bazen de sadece redif kullanılmıştır.
e. Dörtlükler halinde yazılmıştır. Dörtlüklerin adı eserde “hikmet”tir.
f. Tasavvufi bir eserdir.
g. Dili oldukça sadedir.
h. Sanat endişesi güdülmeden yazılan eserin lirizm yanı zayıftır.
i. Hikmetler Hakaniye Türkçesi özellikleri göstermektedir.
j. Aruz ölçüsüyle yazılan eserde değişik kalıplar kullanılmıştır
5. Kitab-ı Dede Korkut
a. Destandan halk hikâyesine geçiş dönemi ürünüdür.
b. 12 hikâyeden oluşur. Kitaptaki hikayelerin her birine “boy” adı verilmektedir.
c. Hikayeler daha çok hikaye-masal özelliği göstermekle beraber destan nitelikleri de taşımaktadır.
d. Hikayeler sade bir halk Türkçesiyle yazılmıştır. Hikayelerdeki Türkçe , fiilleri, çeşitli cümle incelikleri , mecazları, cinasları ve ahengiyle çağının en üstün seviyesine ulaşmış bir dildir.
e. Eserde bir yandan Türklerin İslâm öncesi hayatları anlatılırken diğer yandan İslâm’a ait unsurlara da yer verilir.
f. 12-14. yüzyıllar arasında Doğu Anadolu ve Azerbaycan bölgesinde Oğuz boyları arasında söylenmiş sözlü halk edebiyatı ürünlerindendir.
g. Bu hikayelerde Oğuz boyları arasındaki çatışmalar ve Oğuzların komşu Hristiyan topluluklarla yaptıkları mücadeleler anlatılmaktadır.
h. Dede Korkut, hikâyelerin içinde adı geçen, yaşlı, bilge, meçhul bir halk ozanıdır.
i. Eser 15. yy.da yazıya geçirilmiştir.
j. Nazımla nesir iç içedir.
k. Kahramanlık, yiğitlik, boylar arası savaşlar, aşk, aile birliği eserde işlenen konular arasındadır.
l. Özellikle Deli Dumrul hikâyesinde olduğu gibi Türk aile yapısı, aile bağları, ailenin kutsallığı önemli yer tutan bir konudur.
Paz 26 Kas. 2006, 15:13
DİKKAT